มติชนรายวัน วันที่ 10 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2558
เจ้าหญิงบัวชุมและเจ้าน้อยศุขเกษม
คำสอนหนึ่งที่ได้ยินกันมานานคือ "ที่ใดมีรัก ที่นั่นมีทุกข์" หากวันนี้ที่ชวนท่านผู้อ่านไปร่วมกันค้นหาความสนุกจากโศกนาฏกรรมรักของ "มะเมียะ"
ความสนุกที่ว่าไม่ได้เกิดจากการเห็นความทุกข์ของผู้อื่นแล้วสบายใจ หากเป็นความสนุกที่มีการโต้แย้ง ถกเถียงกันด้วยหลักฐานเอกสารทางวิชาการถึง "ตำนานรักมะเมียะ" ที่วรชาติ มีชูบท เขียนไว้ในนิตยสาร "ศิลปวัฒนธรรม" ฉบับเดือนกุมภาพันธ์นี้ ในบทความชื่อว่า "ตำนานรักมะเมียะ เรื่องราวความรักของผู้ใด?"
เนื้อเรื่องบอกเล่ากันทั่วไปที่เราท่านทราบกันคือ นางสาวมะเมียะ บ้านอยู่มะละแหม่ง พบรักกับเจ้าน้อยศุขเกษม ลูกอุปราชเมืองเชียงใหม่ที่ไปเรียนหนังสือที่นั่น เมื่อเรียนจบเจ้าน้อยศุขเกษมจะกลับเชียงใหม่ ได้พามะเมียะกลับมาด้วย แต่ทางบ้านไม่ยอมรับจึงต้องส่งกลับ สุดท้ายเจ้าน้อยศุขเกษมตรอมใจตาย ส่วนมะเมียะไปบวชชี
ส่วนเนื้อหาที่ปราณี ศิริธร ณ พัทลุง เรียบเรียงกล่าวถึงเรื่องมะเมียะว่า
เมื่อ พ.ศ.2441 เจ้าแก้วนวรัฐฯ น้องชายของเจ้าอุปราช (สุริยะ) เมืองเชียงใหม่ ส่งเจ้าน้อยศุขเกษม บุตรชายอายุ 15 ปี ไปเรียนที่โรงเรียนเซนต์แพทริก (St. Patrick′s School) เมืองมะละแหม่ง ประเทศพม่า พ.ศ.2445 เมื่อเจ้าน้อยศุขเกษมมีอายุ 19 ปี ได้ออกไปเดินเที่ยวในตลาดจึงพบมะเมียะ แม่ค้าขายบุหรี่อายุ 15 ปี ทั้งคู่ต่างก็ตกหลุมรักซึ่งกันและกัน
เจ้าน้อยศุขเกษมอายุ 20 ปี ต้องกลับเชียงใหม่ จึงแอบพามะเมียะกลับมาด้วย เมื่อกลับมาถึงจึงทราบว่าบิดาและมารดาได้หมั้นหมายผู้หญิงไว้ให้แล้ว เจ้าน้อยศุขเกษมเล่าเรื่องที่ลักลอบนำมะเมียะกลับมาให้ที่บ้านฟัง ผลก็คือท่านไม่ยอมรับมะเมียะเป็นสะใภ้ และให้ส่งตัวกลับทันที
(ซ้ายบน) ปราณี ศิริธร ณ พัทลุง (ขวาบน) เรือแม่ปะหรือเรือหางแมงป่องที่ใช้ขึ้นล่องในแม่น้ำปิง (ซ้ายล่าง) มุมหนึ่งในโรงเรียนเซนต์แพทริก เมืองมะละแหม่ง (ขวาล่าง) คุ้มริมปิงของเจ้าแก้วนวรัฐฯ ปัจจุบันเป็นที่ตั้งของตลาดนวรัฐ
ด้วยเวลานั้นอังกฤษกำลังแผ่อิทธิพลในคาบสมุทรมลายูมะเมียะเป็นคนบังคับของอังกฤษการให้พักในคุ้มเจ้าอาจกลายเป็นคดีระหว่างประเทศได้เจ้าน้อยศุขเกษมจะต้องเป็นผู้สืบทอดตำแหน่งเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ในอนาคตถ้าเลือกมะเมียะเป็นภรรยา อังกฤษอาจถือโอกาสเข้าแทรกแซงการเมือง จะทำให้ความสัมพันธ์ระหว่างสยามกับล้านนาต้องเสื่อมทรามลง ก่อนจะส่งมะเมียะกลับ พระสงฆ์ที่มีวิชาทางเวทมนตร์ประกอบพิธีรดน้ำมนต์เรียกขวัญให้เจ้าน้อยศุขเกษม ไล่ผีสางนางไม้ที่ทำให้ลุ่มหลงมะเมียะ เช้าวันที่มะเมียะออกเดินทาง ประชาชนจำนวนมากแห่แหนกันไปที่ "ประตูหายยา" มะเมียะลาเจ้าน้อยศุขเกษมด้วยการสยายผมออกเช็ดเท้าเจ้าน้อยศุขเกษม
มะเมียะรอเจ้าน้อยศุขเกษมไปรับกลับเชียงใหม่ตามสัญญาแต่ไร้วี่แววจึงได้ตัดสินใจบวชชีภายหลังได้ข่าวว่าเจ้าน้อยศุขเกษมเข้าพิธีสมรสกับหญิงอื่นแม่ชีมะเมียะจึงเดินทางมาเชียงใหม่เพื่อพบเจ้าน้อยศุขเกษม แต่เจ้าน้อยศุขเกษมไม่ยอมมาพบ สุดท้ายมะเมียะจึงเป็นแม่ชีตามความตั้งใจจนกระทั่งถึงแก่กรรมใน พ.ศ.2505 รวมอายุได้ 75 ปี
ขณะที่นักวิชาการชาวเชียงใหม่ท่านหนึ่งลงพื้นที่สืบหาข้อมูลในพม่า เขาเดินทางไปวัดพระธาตุไจ้ตาหล่าน เมืองมะละแหม่ง (วัดที่เชื่อว่ามะเมียะไปบวชอยู่) เมื่อวันที่ 25 มีนาคม พ.ศ.2545 เจ้าอาวาสวัดดังกล่าวเล่าว่า
ตำนานรักมะเมียะกับเข้าน้อยศุขเกษม ปราณี ศิริธร ณ พัทลุง เขียนและขยายความเพิ่มเติมไว้ในหนังสือ "ชีวิตรักเจ้าเชียงใหม่" ตีพิมพ์และเผยแพร่ พ.ศ.2523
ประมาณ พ.ศ.2504-5 ที่วัดมีแม่ชีชราอยู่แล้วรูปหนึ่ง ชื่อด่อนังเหลี่ยน อายุราว 70 ปี บวชเป็นรูปชีมาช้านานแล้ว แม่ชีรูปนี้บวชเมื่อยังเป็นสาว ชอบมวนบุหรี่และมีคนมารับไปขายเป็นประจำ ภายหลังแม่ชีรูปนั้นก็เสียชีวิตลง ที่วัดก็ไม่มีแม่ชีต่อมาอีกเลย ซึ่งสันนิษฐานว่าอาจเป็นมะเมียะ
เมื่อนักวิชาการท่านนั้นเดินทางกลับมา ได้นำผลการศึกษาค้นคว้าเรื่องแม่ชีด่อนังเหลี่ยนมาเผยแพร่ ทำให้เรื่องราวความรักของมะเมียะและเจ้าน้อยศุขเกษมดูน่าเชื่อถือและเป็นจริงมากขึ้น มีการจัดกิจกรรมรำลึกถึงการพลัดพรากของเจ้าอุตรการโกศลและมะเมียะกันอย่างยิ่งใหญ่ในเดือนเมษายน พ.ศ.2546
ปราณีก็เคยยืนยันกับเหนือฟ้า ปัญญาดี จากหนังสือพิมพ์พลเมืองเหนือว่า
"คุณปราณีบอกว่าเรื่องนี้เป็นเรื่องจริงที่เกิดขึ้นภายในคุ้มเมืองเชียงใหม่เรื่องราวต่างๆจึงรู้กันแต่ภายในคนภายนอกไม่เคยได้เห็นหน้าหรือรู้จักชื่อเสียงเรียงนามของสาวพม่าคนนั้นเลยเพราะอาจถูกห้ามไม่ให้พูดถึง..." (หนังสือพิมพ์พลเมืองเหนือ ฉบับประจำวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ.2548)
หากผู้เขียน (วรชาติ มีชูบท) ชวนเราให้เห็นข้อเท็จจริงที่ค้นคว้าจากเอกสารชั้นต้น เอกสารชั้นรองหลายสิบรายการเพื่ออธิบายเรื่องนี้ ซึ่งขอยกเพียงฉากไฮไลต์ที่เจ้าน้อยศุขเกษมจำใจส่งมะเมียะกลับพอสังเขปดังนี้
"ประตูหายยา" ที่เจ้าน้อยศุขเกษมไปส่งมะเมียะ และชาวเมืองเชียงใหม่จำนวนมากไปเฝ้ารอดูว่าเธอสวยเพียงใดนั้นเป็นเรื่องผิดวิสัย ตามความเชื่อของคนเชียงใหม่ ประตูหายยาเป็น "ประตูผี" สำหรับส่งศพออกนอกเมือง ยิ่งเป็นการเดินทางไปเมืองมะละแหม่ง ควรเลือกใช้ "ประตูท่าแพ" เพื่อลงเรือแม่ปะตามแม่น้ำปิงไปเมืองระแหง แล้วเปลี่ยนไปใช้ทางบก ใช้ช้างเดินทางไปด่านแม่สอดสู่เมืองมะละแหม่ง เป็นเส้นทางที่สะดวกที่สุด
การที่มะเมียะสยายผมออกเช็ดเท้าเจ้าน้อยศุขเกษมด้วยความอาลัยรักนั้น วรชาติตั้งข้อสังเกตว่า
"เหตุการณ์ตอนนี้ให้เผอิญไปพ้องกับเหตุการณ์ที่พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ทรงสยายพระเกศาเช็ดพระบาทพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อคราวกราบถวายบังคมลาที่สถานีรถไฟหลวงสามเสน ก่อนที่จะประทับขบวนรถไฟพิเศษเสด็จไปยังสถานีปากน้ำโพ เพื่อเปลี่ยนไปประทับกระบวนเรือเสด็จไปนครเชียงใหม่ในเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ.2451"
ส่วนประเด็นที่ชวนฉงนอื่นอีกมากมาย เช่น อายุของเจ้าน้อยศุขเกษม?, การไปเรียนที่เมืองมะละแหม่ง? ฯลฯ แต่ที่ถือว่าเป็นหมัดน็อกเลยก็คือ "ตำนานรักนี้เป็นเรื่องจริงของคนอื่น"
ซึ่งทั้งหมดนี้รอให้ช่วยกันอ่าน ช่วยกันวินิจฉัยในนิตยสาร "ศิลปวัฒนธรรม"
